Ένα απέραντο φυσικό οχυρό είναι η έκταση στην οποία είναι χτισμένο το χωριό αυτό της Πίνδου.
Τα απότομα και πανύψηλα βράχια πού το περιβάλλουν από τις τρεις πλευρές και ένα ασβεστόκτιστο Τείχος την τέταρτη την Δυτική πλευρά, το έκαναν χρόνια και χρόνια κάστρο απόρθητο και φοβερό φρούριο για πολλούς αιώνες και από την εποχή της Ρωμαιοκρατίας ακόμα, όπως φανερώνουν αρκετά σημάδια από το καλοχτισμένο τείχος και τις πάρα πολύ καλά οχυρωμένες Πόρτες, μοναδικά περάσματα για να μπει κανείς στο χωριό και σήμερα ακόμα.Υπέροχοκαι θαυμάσιο θέαμα, με τα φοβερά απότομα κόκκινα βράχια και τις ασβεστόπετρες, άλλα και τα ανήσυχα και πολυθόρυβα πάντα νερά του Βενέτικου πού έρχονται από τα Δυτικά, από το Λύγκο (Βαλιακάρδα),2200 μ. υψόμετρο και το Αυγό της Πίνδου.Εκεί στα μισά περίπου του κρημνού (100 μ.) είναι της «Καλογριάς το Κελί», πού με πολλή δυσκολία και με μεγάλο κίνδυνο μπορεί να. πλησιάσει ο ερευνητής. Στο σημείο αυτό υπάρχει σπηλιά μέσα στα βράχια, πού κλείνεται από τη μια μεριά τείχος άσβεστόκτιστο. Παλαιότερα βρέθηκαν εδώ κομματάκια από αγγεία της Ρωμαϊκής και της Βυζαντινής εποχής.Στα Ν. Δυτικά όρια του Σπηλαίου, ακριβώς στα σύνορα με το χωριό Μοναχήτι υψώνεται ένας μεγάλος πέτρινος όγκος, πού περιβάλλεται από χωράφια από τη μια μεριά και από αμπέλια από την άλλη. Ή περιοχή αύτη είναι γνωστή με την ονομασία ΖΙΑΝΗ ή στο ΖΙΑΝΗ, πού εύκολα μπορεί να σχετιστεί με την ΑΙΑΝΗ.Στα μισά του βράχου Ζιάνη και προς τη Β. Ανατολική πλευρά του υπάρχει θεμέλιο τετράγωνης οικοδομής από μεγάλες πέτρες, ίσως δεν ανήκει σε αρχαίο Ιερό, γιατί βρίσκεται σε περίοπτη θέση. Μια μεγάλη έκταση απλώνεται προς τα Β. Ανατολικά του βράχου, μέσα στην οποία διακρίνονται μεμονωμένες σειρές τοίχων (θεμέλια) από μεγάλες πέτρες και ιδιαίτερα στα ψηλότερα σημεία και στα ριζά του βράχου. Φαίνεται ότι αυτά ανήκουν σε κτίσματα οικισμού γιατί ή τοποθεσία αυτή προσφέρεται άριστα για τέτοιο σκοπό, γιατί και φυσική ασφάλεια έχει σχεδόν από όλες τις πλευρές και εξαίρετη θέα και παρατήρηση προς όλες τις κατευθύνσεις, πού είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ίδρυση και εγκατάσταση οικισμών από τα παλιά τα χρόνια. Συγκεντρώσαμε από τη Β. Ανατολική, άλλα και την Βορεινή πλευρά πολλά όστρακα και τεμάχια από αγγεία προϊστορικά με ανάγλυφη και χαράκτη διακόσμηση, όστρακα ύπομυκηναϊκά, κλασσικά, μελαμβαφή και ερυθροβαφή βάση πινακίου με χαράκτη διακόσμηση, όστρακα Ελληνιστικά, Ρωμαϊκά, άχρωμα, από αγγεία μικρά και μεγάλα, τεμάχια από βάσεις και από στόμια αγγείων, τμήμα από αγαλματάκι Αθηνάς πεπλοφόρου (σώζεται από το λαιμό ως τους μηρούς) και άλλα Πολύ απότομος είναι ό βράχος προς τη Μ. Δυτική και τη Δυτική πλευρά, σε μερικά δε σημεία του και σε διάφορα ύψη υπάρχουν σπήλαια - τρύπες, στα οποία δύσκολα μπορεί κανείς να ανεβεί. Προς την πλευρά αυτή και χαμηλότερα από τα ριζά του βράχου βρέθηκαν κατά την περίοδο 1930—1940, μέσα στα αμπέλια, πολύ βαθιά διάφορα χάλκινα αντικείμενα και όπλα της Μυκηναϊκής εποχής. Συμπεραίνουμε από τις περιγραφές πού μας έκαναν αυτοί πού τα είδαν τότε (χύτρες, λέβητες, ξίφη, δόρατα, κλπ.) τα οποία χάθηκαν στη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής όπως μας διηγήθηκαν ηλικιωμένοι. Στην πλατεία του χωριού βρέθηκαν τάφοι, με πλούσια κτερίσματα, που χρονολογήθηκαν στα 800 π.χ. και είναι όμοια με εκείνα που βρέθηκαν στη Βεργίνα της Βέροιας και άλλοι τάφοι στον Αϊλιά στην είσοδο του χωριού, της Ελληνιστικής και της Ρωμαϊκής εποχής και των Βυζαντινών χρόνων.Πάνω από το χωριό, ψηλά στην Κούλια, σε υψόμετρο 1200 μ μία τεράστια ορθογώνια έκταση 250 μ μάκρος και 100 μ πλάτος, πού περιβάλλεται από φαρδύ άσβεστόκτιστο τείχος με ένα χώρισμα στα μισά του και άλλο τριγωνικό στη ΒΑνατολική γωνιά του ήταν φαίνεται πάντα το τελευταίο καταφύγιο ή ακρόπολη, μέσα στο απέραντο φρουριακό συγκρότημα ως την τουρκοκρατία με το θρυλικό Ζιάκα (1854) και τους άλλους αμαρτωλούς της ΠίνδουΚομμάτια από αγγεία της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής καθώς και πέτρινες άξινες της Νεολιθικής εποχής βρέθηκαν στην επιφάνεια, ανάμεσα στις χιλιάδες ρίζες από τα πυξάρια και τα άλλα άγρια δένδρα, πού σκεπάζουν όλη την έκταση της Κούλιας.Σε άλλο σημείο, Ν.Ανατολικά από το χωριό, λίγο παρακάτω από το{ιστορικό Μοναστήρι της Κυράς της Παναγίας από το Μέγα Σπήλιο}, όπως το τραγούδησε πολλές φορές και ο Κρυστάλλης, στην τοποθεσία Κάψαλα, ξεχωρίζουν θεμέλια από κτήρια και τείχος με πύργους προς τη Δυτική πλευρά ενώ οι άλλες πλευρές περιβάλλονται από απότομο κρημνό ψηλότερο από τετρακόσια μέτρα κάτω δε απλώνεται ή κατάφυτη κοιλάδα Καρούτι, ένα μεγάλο Δέλτα πού σχηματίζουν ό Βενετικός και ό Βελονιάς.Εδώ βρέθηκαν κομμάτια από αγγεία της Ρωμαϊκής και της Ύστερορρωμαϊκής εποχής, καθώς και χάλκινα νομίσματα της Ελληνιστικής εποχής. Στην τοποθεσία Μπάνια, κάτω από την Κουτσολάτα στα Νότια του χωριού σχηματίζεται μεγαλόπρεπη και απότομη χαράδρα, τετρακόσια μέτρα βαθειά και σε οχτακόσια μέτρα μάκρος, με ένα άνοιγμα πού δε μετρήθηκε ποτέ άλλα πού φαίνεται πώς εύκολα μπορεί να γεφυρωθεί κάποτε, για να συνδέσει το Σπήλαιο με τα άλλα προς Νότο χωριά των Γρεβενών. Ίσως ένα ξίφος πού τώρα βρίσκεται στο Μουσείο του Λονδίνου να προέρχεται από την περιοχή αυτή Θα κλείσουμε την περιφέρεια του Σπηλαίου με τον υψηλότερο ορεινό όγκο προς Β. Δυτικά και την "Ήπειρο. Σε απόσταση μισής ώρας από το χωριό και στην τοποθεσία Μεγάλη Πέτρα(στην πραγματικότητα είναι τρεις πέτρες βρέθηκαν τάφοι μέσα σε πιθάρια, με διάφορα κτερίσματα από χαλκό και πηλό, πού χρονολογούνται στην Ελληνιστική και στη Ρωμαϊκή εποχή, καθώς και τεμάχια από όψιδιανή πέτρα και ολίγα όστρακα από αγγεία της εποχής του Σιδήρου σε άλλα σημεία της περιοχής. Ανηφορίζοντας από τη Μεγάλη Πέτρα προς τα Βορεινά φθάνουμε στην τοποθεσία πού λέγεται στ’ Παλάτι, ή στο Παλάτι, μια πολύ καλή τοποθεσία για οικισμό άλλα χωρίς φανερά σημάδια από κτίσματα η άλλα σχετικά έργα, επιφανειακά τουλάχιστο Ακόμη πιο ψηλά και πιο Βορεινά σε υψόμετρο πάνω από 1500 μ είναι ή πυκνοδασωμένη περιοχή και κορυφή ό ΄Ορλιακας και ο πέτρινος όγκος Συλετούρα Περπατώντας τώρα, με μεγάλη δυσκολία πάντοτε, την κορυφή από τον Ορλιακα προς τα Ν. Ανατολικά, φθάνουμε στον Καρέτσο, την ψηλότερη κορυφή, όπου είναι και το τριγωνομετρικό της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. Από εδώ βλέπουμε τα περισσότερα χωριά και τα γύρω βουνά, Βόιον, Σινιάτσικο,Μπούρινο,Όλυμπος, Καμβούνια, Χάσια. Περιστέρι, Μιτσικέλι, Λύγκος (Βαλιακάρδα), Αυγό, Βασιλίτσα, Σμόλικας. Ανατολικότερα από τον Καρέτσο αρχίζει απότομη κατηφόρα, στην οποία συναντούμε ερείπια από πέτρινα τείχη σε δύο ή τρία σημεία ίσως από παρατηρητήρια γιατί και σήμερα από τα σημεία αυτό ελέγχεται πολύ καλά όλη ή περιοχή και ιδιαίτερα το πέρασμα Σαμόλια περί τα διακόσια μέτρα χαμηλότερα, πού συνδέει τα δύο χωριά Σπήλαιο και Ζιάκας.Απέναντι ακριβώς και προς τα Ν.Ανατολικά πάντοτε απλώνεται ό τελευταίος πέτρινος όγκος, ο Σταυρός υψόμετρο 1400 μ πού κρέμεται απάνω σχεδόν από το χωριό Σπήλαιο. Εκεί στη Ν. Δυτική και κάπως προσιτή- βατή πλευρά του Σταύρου υπάρχουν χαλάσματα από τοίχους ή τείχος, σ' όλη την πλαγιά Στο πιο ψηλό σημείο υπάρχει επίπεδη έκταση 5-6 στρέμ.. με μικρή κλίση προς τα ΝΔυτικά και λίγα δέντρα, καθώς και ίχνη τοίχων από διάφορα κτίσματα. Λίγο χαμηλότερα από την κορυφή, περίπου30 μ., υπάρχουν ερείπια από τείχος (ξερολιθιά ), πού απλώνεται από τη μια μεριά Β.Ανατολικά του κρημνού ως την άλλη Ν Ανατολικά, σε σχήμα (ζικ – ζακ) και σε150 μ.περίπου μάκρος, πού εμποδίζει έτσι το πέρασμα για την κορυφή. Η τοποθεσία αύτη είναι γνωστή με την αινιγματική ονομασία ΡωμιούΣαράι.Έκτος από τα χαλάσματα και το τείχος τίποτε άλλο δεν βρήκαμε επιφανειακά τουλάχιστο Σημειώνουμε μόνο τοπάχος του τείχους πού είναι 2,81) μ. —3.00 μ.σε όλα τα σημεία και πού δίνει την εντύπωση ότι μπορεί να χρονολογηθεί και σε χρόνους παλαιότερους και από τη Ρωμαϊκή εποχή.Στον ίδιο πέτρινο όγκο (Σταυρός), άλλα ανατολικότερα από του Ρωμιού Σαράι και περί τα100 μ.χαμηλότερα, δηλ. σε υψόμετρο1300 μ., υπάρχει άλλο τείχος από πέτρες πάλι και αυτό, πάχους.2,50 μ.—3,00 μ., πού κλείνει το πέρασμα προς το Σπήλαιο, πάρα πολύ κατηφορικό, σε μάκρος60 μ.περίπου και ως τον απότομο κρημνό, προς τα Δυτικά.Έτσι κλείνει ό κύκλος του οχυρού Σπηλαίου σε γενικές γραμμές και εύλογα συμπεραίνεται δε ότι υπήρχε Οικισμός στο Σπήλαιο από τα αρχαιότατα χρόνια. ΟΜΙΛΙΑ ΑΝΔΡΕΑ ΒΑΒΡΙΤΣΑ
Σπίλος Σπύλιο, Σπήλαιον, Πύλαιον καί ή έν αύτώ Ίερά Μονή ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ 1950-1951
"Οτι το πραγματικόν όνομα βουνοΰ, κώμης καί Μονής είναι Πύλαιον»βεβαιοΰιαι εκ της ΰπερκειμένης οχύρωσις αποτελούμενη εκ περιβόλου έκτεταμένου δι’ ισχυρών τειχών πλάτοιυς 2,4 μ. υψουμένων έπί τοΰ χείλους τών πρό αΰτού βαθειών χαραδρών ή ενισχυμένου δια τεχνητών κρημνών Ή επί τούτου είσοδος κείται κατά τήν νοτιοδυτικήν πλευραν, σώζεται δέ μέχρι σήμερον εις ύψος υπέρ τά 2 μέτρα ή βορεία παραστάς τοΰ πυλώνος διακρινόμενη έν τή αριστερά, πρό τής χαράδρας και παρά τόν απότομον βοάχον, παρά τον όποιον και ή εις τον πυλώνα άγουσα όδός. Ή αυτή παραστάς διακρίνεται εν τη ένθα σημειοΰται και ή οπή, εις ήν είσήρχετο ό ασφαλιστικός μάνδαλος τής βόρειας φρουριακής πύλης. Ό διακρινόμενος περίβολος έχρησιμευσεν ασφαλώς ώς τό τελευταΐον καταφύγιον των αμυνομένων, ήτο δηλ. ή ακρόπολις μεγαλυτέρου φρουριακοΰ συγκροτήματος περιλαμβάνοντος ολόκληρον τόν νΰν κατοικημένον χώρον μετά τοΰ μικροΰ πέριξ υψιπέδου μέχρι τοΰ χείλους τής μεγάλη; κατωφεοείας. έφ'οΰ ΰψοΰτο ό έσωτερικός περίβολος. Ούτος δέ κατάρρευσας σϋν τη παρόδω τού χρόνου και ένεκα τού σαθροΰ έδάφους εσχημάτισεν διά τών θεμελίων του τό ύψίπεδον ΝΔ άποψις της Μονής . Τοιαύτη υψίπεδα έκ των αυτών λόγων σχηματισθέντα σώζονται καΐ άλλαχού ώς έν Βέροια και Έδέσση. Τόν έξωτερικόν περίβολον,ενίσχυεν ή φυσική τάφρος τοΰ Γρεβενίτικου ποταμού, όστις φέρων κατά την βάσιν τών ημικυκλικών η ελλειψοειδών λίαν κατωφερειών προπόδων τοΰ βουνού περιβάλλει τοΰτον σχεδόν ήμικυκλικώς άπό ΒΔ προς ΝΑ καΐ έκεΐθεν πρός ΝΔ .Η είς τά καλϋτερον διατηρούμενα μέρη τών τειχών τούτων παρατηρούμενη τειχοδομία έχει εκτελεσθή κατά τό'Ιουστιάνειον σύστημα ήτοι τό δια παρεμβολή: 4·5 παραλλήλων σειρών εξ οπτοπλίνθων κατά ισοϋψείς αποστάσεις τής κοινής άργολιθοδομίας. Τό σύστημα όμως τούτο γενικευθέν και χρησιμοποιηθέν και κατά τους μεταγενεστέρους χρόνους μικράν θα παρείχε συμβολήν προς άπόδειςιν της υπό τοΰ Ιουστινιανού κτίσεως τού φρουρίου τούτου, αν μή άνέφερεν αυτό όνομαστί έν τώ καταλόγω τών φρουρίων ο ιστορικός ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ έν τω περί Κτισμάτων (Δ. 425) έργω αυτού γράφων «ανενεώθη δε, τάδε... "Απις, Πήλεον, Κώμη Πακούε Σκυδρέων πόλ:ιςς . Ευρώπη». 'Αλλά καί τό χωρίον τούτο τοΰ Προκοπίου παρέχει αρκετός δυσκολίας. Ό συγγραφεϋς δηλ. αναγραφών έν τώ κατάλογοι τα τοπιωνύμια τών ΰπό τού βασιλέως ανεγερθέντων φρουρίων, δεν ορίζει άκριβέστερον τάς χώρας ή τάς επαρχίας, έν αίς τά φρούρια ταύτα έχουσιν ίδρυθή, έκτος δέ τούτου τά πλείστα είλημμένα έκ τής Λατινικής ή οντα Λατινικά τοπωνύμια έκ κακής ή άστοχου μεταφοράς αυτών εϊς τήν Εληνικήν παραμένουσιν ασαφή καί δέν είναι δυνατόν νά ταυτισθώσιν. Ούτως ο Προκόπιος τοποθετών την ( Σκυδρέων πόλιν ) και την Πούψαλον», αίτιες νομίζω, ότι δεν είναι άλλαι ή ή Σκύδρα καΐ ή Αψαλός της κεντρικής Μακεδονίας, είς την "Ηπειρον την νέαν, καθιστά άμφίβολον, άν πρόκειται περί άλλων συνονύμων πόλεων ή τοπωνυμίων κειμένων έν τή Ήπειρο) τή νέα ή περί τών τής Μακεδονίας. Τό αυτό ποιεί και περί τοΰ φρουρίου «Ευρώπη», ήν τοποθετεί εις τήν πάλαιαν "Ηπειρον, έν ώ ή αυτή πόλι «Ευρώπη», νΰν Εϋρωπος, κειμένη έν Μακεδονία φέρει επίσης άκρόπολιν οχυρωμένηνΕπομένως δέν είναι εύδιάκριτον, αν πρόκειται περί δύο διαφόρων, άλλα συνωνύμων πόλεων έν διαφόροις έπαρχίαις κειμένων ή περί μιας καί της αυτής πόλεως εσφαλμένως άλλαχοΰ αναγραφομένης. Τό αυτό λεκτέον και δια τό ήμέτερον Πήλεον - ΓΙίλεον -Πύλαιον, όπερ ο Προκόπιος καταλήγει εν τοις έν Ήπείρω νέα άνανεωθείσι φρουρίοις, εν ώ κείται έν τη δυτικωτάτη Μακεδονία καί ώς ελέχθη ανωτέρω, έπί τών ανατολικών προβούντων της Πίνδου. Ή δυσκολία αύτη νομίζω, ότι αίρεται, αν δεχθώμεν, ότι ή βορεία οροσειρά τής Πίνδου κατά τήν έποχήν τοΰ Ιουστινιανού ΰπήγετο διοικητιχώς εις τήν "Ηπειρον. Δέν ήτο άλλως τε δυνατόν ό μέγας οΰτος βασιλεύς να παρίδη τήν φύσει οχυράν καί στρατηγικωτάτην θέσιν, τήν δεσπόζουσαν τής μοναδικής έκ Μακεδονίας προς "Ηπειρον ή αντιθέτως όδοϋ άνοχύρωτον, άφ’ ού αύτη αποτελεί τήν πραγματικήν Πΰλην, δι' ης έπιχοινωνοϋσιν αί δύο έπαρχίαι, ε!ς δε καί οφείλει ασφαλώς τό εαυτής όνομα, άλλα τουναντίον ένισχύσας ταύτην δια φρουρίου κατέστησε « πύργοισι έρυμνοτάτην ». Τό ήμέτερον τοπωνΰμιον δέν πρέπει ωσαύτως νά συγχέεται ώς δήθεν παρεφθαρμένος τύπος, μέ τό όνομα Πήλιον, πόλιν τή; Δασοαρατίδος (πιθανώς νΰν Πλιάσαν), ΔΕΜΙΤΣΑ Μακεδονία 9 II σ. 605 και κυρίως 636 έξ., εις ην προ της είς Άσίαν εκστρατείας έξεστράτευσεν ό Μ. Αλέξανδρος «Αλέξανδρος δε παρά χόν Έριγώνα ποταμόν πορευόμενος είς Πήλιον πόλιν έστέλλβτο» (ΑΡΡΙΑΝ Άναβ. 1·5), διότι ή πόλις αΰτη διετηρησεν έκτοτε μέχρι σήμερον άμετάβλητον. τό εαυτής όνομα, ό δέ Προκόπιος θά έγνώριζε την πόλιν ταύτην και τήν όρθήν γραφήν τοΰ ονόματος άτε γνωρίζων καλώς καί τό τοΰ όρους της Θεσσαλίας, δπερ αναγράφει δΐς.έν Δ' 3-6 «τό όρος τό Πήλιον», «εξ όρους τοΰ Πηλίου»" επομένως ό Προκόπιος δέν ανέγραψε τό τοπωνΰμιον παρηλλαγμένον, άλλ' έδήλωσε τό όνομα, όπερ προύτίθετο νά καταστήση γνωστόν «τό Πύλεον », όπερ νομίζω, δτι ουδέν άλλο φύσει και θέσει είναι ή τό ήμέτερον Πήλεον- Πύλαιον.Κατά ταύτα ή μοναδική και δύσβατος στενωπός ή έκ τής δυτικωτάτης Μακεδονία; πρός τήν "Ηπειρον άγουσα οχυρωθείσα υπό τοΰ Ιουστινιανού έλαβε τό όνομα Πήλεον-Πύλαιον. Τό όνομα τούτο ίσως έφερε και πρό τής όχιυρώσεως διετήρησε δέ αυτό ασφαλώς μέχρι τών δέν έχρησιμοποιήθη υπό τοΰ κατακιητοΰ, οί δέ πεδινοί συνοικισμοί οΰδεμίαν παρεΐχον άσφάλειαν είς τους κατοίκους, ήναγκάσθησαν ούτοι νά άποσυρθώσιν εκ τών χθαμαλωτέρων καί περισσότερον ευπρόσβλητων μερών και νά ζητήσωσιν άαφαλέστερον καταφύγιον ύπό τό ήρειπωμένον και δυσπρόσιτον κάστρον . Επειδή δέ τό άρχικόν όνομα Πήλεον-Πύλαιον ειχεν ήδη άποβή άκατανόητονι ταυτίσαντες αυτό προς τό παραπλήσιον όνομα τοΰ ήρωος τής παραδόσεως μετέβαλον είς «Σπίλος-Σπύλος -Σπήλος ή Σπήλιος , Σπύλιος - Σπίλιος » καί δια τους άνωτέρω εκτεθέντος λόγους μετέτρεψαν εΐς«Σπήλαιον», όπερ είναι σήμερον καί τό έπίσημον όνομα τού συνοικισμού καί τού βουνού αντί τού ορθού «Πύλαιον».
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ
