ΔΙΑΛΥΜΕΝΟΙ-ΧΑΜΕΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ (Από το βιβλίο του Αχιλλέα Γεωργόπουλου <<ΔΙΑΛΥΜΕΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ>>.
ΖΙΑΝΗ
Ο οικισμός Ζιάνη βρισκόταν 2 χλμ. περίπου ΒΑ του Μοναχιτίου και 4 χλμ. ΝΔ του Σπηλαίου, στα σύνορα με το Τρίκωμο, εκεί που υψώνεται ένας μεγάλος πέτρινος όγκος, στη θέση Μεγάλη Πέτρα που περιβάλλεται από χωράφια και αμπέλια. Η περιοχή είναι γνωστή, ακόμη και σήμερα, με την ονομασία Ζιάνη και σώζονται πέτρινα θεμέλια σπιτιών καθώς και ένα εικονοστάσι του Αγίου Ιωάννη. Το σωζόμενο εικονοστάσι πιστεύεται ότι αποτελεί ένδειξη του προϋπάρχοντος ενοριακού ναού και στο όνομα του αγίου αποδίδεται από τους κατοίκους των γειτονικών χωριών και η προέλευση της ονομασίας του οικισμού
Ο οικισμός θεωρείται κατοικημένος συνεχώς από τηνμυκηναϊκή εποχή και φέρεται να διατήρησε ως τη διάλυση του το αρχαϊκό όνομα. Σύμφωνα με τον Α. Παπαδημητρίου, το τοπωνύμιο φέρνει στο νου μας το Ζαν, δωρικό τύπο της λέξεως Ζευς. Πιθανόν οι κάτοικοι του οικισμού να είχαν ιδρύσει ιερό, στο οποίο λάτρευαν τον Ζάνα Δία. Ζάνειος ονομαζόταν ο Δίας που λατρεύοταν στις κορυφές των βουνών. Ακόμη και σήμερα οι βοσκοί της Πίνδου αποκαλούν τις κορυφές ή τους μεγάλους βράχους πού δεσπόζουν ως Ζαν η Τζαν.Ο ίδιος απορίπτει την ετυμολογία του Δρϊζη που αποδϊδει την ονομασία του οικισμού στο Ιταλικό Τζιάνι και στην ύπαρξη ναού προς τιμήν του Αγίου Ιωάννηκαθώς δεν γίνεται μεταβολή του Τζ σε ζ καθώς αυτό δεν συνηθίζεται από τους κατοίκους της περιοχής.
ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Στον κώδικα αρ. 201 της Μονής Ζάβορδας (1534-1692 ως 19ος αι.) αναφέρεται μόνο κατά την πρώτη γραφή ως Ζηάνηχωρίονμε 13 ονόματα αφιερωτών, μεταξύ των οποίων και 3 ιερέων: «Ρύγας. Λαζάρου ιερέ(ως). Δούκαιερέ(ως).Δάφνος. Εύδως. Πούλιω. Μαρίας. Θεοδώρας. Μουρίκη. Κυριάκω. Στάμως. Μάρτουιερέ(ως). Μιχαήλ»5.
Στην πρόθεση 421 της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου (1592/93-19ος αι.) αναφέρεται ως Ζάνημε έναν αφιερωτή της αρχικής γραφής κα 2 αφιερωτές μεταγενέστερης εποχής.
Στην πρόθεση 215 της Μονής του Βαρλαάμ των Μετεώρων (1613/14-19ος αι.) αναφέρεται ως Ζιάνι με 3 αφιερωτές
Στη Μονή Ολυμπιώτισσας της Ελασσόνας αναφέρεται ως Ζιάνη (σ.203) και Ζιάνη (σ.204) στο χειρόγραφο 39 του 17ου αιώνα, καθώς κσ στα χρφ., 84 του 1602 ως Ζηάνη (φ.23), και 44 του 1709 ως Ζηάνη (σ.108)
Καταστράφηκε κατά το 18ο αιώνα καθώς δεν συναντάται σε άλλες γραπτές πηγές.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Στη θέση Μεγάλη Πέτρα, όπου η τοποθεσία προσφέρει φυσική ασφάλεια και εξαιρετικό οπτικό έλεγχο ολόγυρα σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων, αναπτύχθηκε ένας από τους αρχαιότερους οικισμούς Νομού των Γρεβενών καθώς κατοικήθηκε κατά την εποχή του Σιδήρου, την Αρχαϊκή, Κλασική και Ελληνιστική εποχή.
Ο αρχαιολόγος Δ. Σαμσάρης, κατά την επιφανειακή του έρευνα στην περιοχή, μεταξύ άλλων, γράφει: «Η θέση Ζιάνη, όπου ήταν χτισμένος ο οικισμός, αποτελείται από δυο τραπεζοειδείς ράχες με κατεύθυνση Β-Ν κα ιΑ-Δ, οι οποίες στο βόρειο και δυτικό άκροτους αντίστοιχα ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ορθή γωνία. Στο σημείοένωσης τους υψώνεται ένας ψηλός, επιβλητικός και πολύ απόκρημνος (ιδιαίτερα προς τα Β και ΒΔ βραχώδης λόφος που μοιάζει σαν φυσική ακρόπολη... Στις κορυφές των δυο τραπεζοειδών ράχεων, που έχουν συνολική έκταση περίπου 40 στρεμμάτων, υπάρχουν σκουριές σιδήρου, πολλές διάσπαρτες κεραμίδες στέγης και όστρακα αγγείων μυκηναϊκής, κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής ανάμεσα τους ξεχωρίζουν αρκετά μελαμβαφή και ερυθροβαφή όστρακα. Επίσης, σώζονται πέτρινα θεμέλια (από μεγάλες πέτρες) σπιτιών και θεμέλια που ανήκουν σε κάποιο ορθογώνιο δημόσιο κτήριο (ναος), όπως τουλάχιστον δείχνουν οι μεγάλες διαστάσεις του»
Προς τη ΝΔ πλευρά, όπου υπάρχει ένας πολύ απότομος βράχος και σε μερικά σημεία υπάρχουν σπήλαια - τρύπες, δύσκολα να ανεβείς βρέθηκαν την περίοδο 1930-1940, μέσα στ' αμπέλια και σε μεγάλο βάθος, διάφορα χάλκινα αντικείμενα και σπαθιά της Μυκηναϊκής εποχής
Το οχυρό του χωριού Ζιάνι εντάσσεται, μαζί με αυτά της Καλλιθέας, του Σπηλαίου, Πολυνερίου Αλατόπετρας, Φιλιππαίων και Μεσολουρίου σειρά των οχυρών που βρίσκονται κατά μήκος της ζώνης χωρισμού βαλανιδιάς πεύκου ή Κουπατσιαρέων Βλάχων και η ύπαρξη μαρτυρεί όριο επικράτειας ή γραμμή άμυνας έναντι εισβολέων
Ως αιτία καταστροφής του οικισμού η παράδοση αναφέρει ότι οι φοροεισπράκτορες, την ημέρα της Ανάστασης βίασαν την κόρη του ιερέα. Οι κάτοικοι αγανακτισμένοι στράφηκαν εναντίον τους, με επακόλουθο την καταστροφή του χωριού. Πολλές οικογένειες τότε εγκαταστάθηκαν στο Τρίκωμο και στο Σπήλαιο, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες απογόνων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Λαμίας και στη Σπάρτη (οικογένεια Μητρόπουλου). Ο Απ. Παπαδημητρίου θεωρεί πιθανότερη την καταστροφή του χωριού από κατακτητές ή τους μπέηδες της της Λαβανίτσας που ήθελαν να επεκτείνουν τα τσιφλίκια τους
ΚΥΡΑΚΑΛΙΤΣΑ
Ο διαλυμένος σήμερα οικισμός της Κυρακαλής βρισκόταν ανάμεσα στην Κρανιά και το Μικρολίβαδο, στο ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής που φέρει χρονολογία 1792. Την ύπαρξη του σήμερα θυμίζει το ρέμα Παλαιοχωρίου ή Κυρακαλής όπου διασώζονται ίχνη ερειπίων του οικισμού.
Ήταν τσιφλίκι Τουρκαλβανών και η έκταση το 1932-33 απαλλοτριώθηκε υπέρ της Κοινότητας του Μοναχιτίου.
Η ονομασία του χωριού, σύμφωνα με την παράδοση, αποδίδεται σε κάποια κυρά ονόματι Καλή, σύζυγο του μπέη τσιφλικά του χωριού. Το όνομα Καλή συναντάται σε πάρα πολλές περιπτώσεις σε παλιούς κώδικες που αναφέρονται σε χωριά της περιοχής των Γρεβενών, όπως και τα ονόματα Καλλίνω, Κάλλιω και Καλλίνικη.Σε φιρμάνι του 1777 το χωριό αναφέρεται και ως Βέχα, γεγονός που δηλώνει πως οι Τούρκοι έδιναν δικές τους ονομασίες σε κάποιους οικισμούς.
Διαλύθηκε κατά την περίοδο του Αλή Πασά και ως αίτια, συμφωνά με τον Γ. Δρίζη, αναφέρεται το γεγονός ότι κατά την ημέρα οι κάτοικοι ήταν έρμαιο της τουρκικής αστυνομίας που έδρευε στην Κρανιά και το βράδυ των κλεφτών που είχαν λημέρι τους την περιοχή. Αυτή η κατάσταση έκανε τη ζωή των κατοίκων ανυπόφορη. Όσοι δεν μπορούσαν να φύγουν από το χωριό αλλαξοπίστησαν και ζήτησαν από τις Αρχές να μεταφερθούν, διότι θα ήταν στόχος των κλεφταρματολών. Μάταια ο παπάς τους Παπαξάνθης προσπάθησε να τους πείσει να μη προδώσουν την πίστη τους. Ο ίδιος υπήρξε θύμα και το σημείο όπου σφαγιάστηκε είναι γνωστό ως Μπαίρι του Παπαξάνθη. Έτσι τελικά όσοι δέχτηκαν να εξισλαμιστούν βρήκαν καταφύγιο κοντά στα Γρεβενά, στο νέο χωριό Κυρακαλή, όπου και εγκαταστάθηκαν. Σύμφωνα με τον Α. Παπαδημητρίου πιθανότερο είναι ο οικισμός να καταστράφηκε από Αλβανούς κατά τη δεκαετία του 1770 στα Ορλωφικά.
ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Στον κώδικα αρ. 201 της Μονής Ζάβορδας (1534-1692 ως 19ος αι.) αναφέρεται κατά την πρώτη γραφή ως Κερακαλή χωρίονμε 15 ονόματα αφιερωτων, μεταξύ των οποίων υπάρχουν 2 ιερείς και 3 πρεσβυτέρες: Γιάνως. Νικολάου. Φράγκω. Μιχαήλ. Ηλίαιερέ(ως). Αυγέρως -πρ(εσ)β(υτέρας). Γεωργίου. Πούλιως. Πέτρου. Αδάμιερέ(ως). Προύνως πρ(εσ)β(υτέρας). Στέφου. Ζόρως. Νικολάου. Αγγέλως πρ(εσ)β(υτέρας)»καιάλλους 2 αψιερωτέςμεταγενέστερους«Δήμου. Αγγελίνα». Αξίζει ν' αναφερθεί ότι βρίσκεται στην ίδια σελίδα με τα χωριά Κηπουρειό - Πηγαδίτσα και Μοναχίτι.
Στην πρόθεση 421 της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου (1592/93-'9ος αι.) αναφέρεται ως Κυρακαλήμε 4 ονόματα αφιερωτων της αρχικής γραφής και με άλλους 16 αφιερωτές μεταγενέστερης εποχής.
Στην πρόθεση 215 της Μονής του Βαρλαάμ των Μετεώρων "613/14-19ος αι.) αναφέρεται ως Κυρακαλήμε 39 αφιερωτές.
Στην πρόθεση 291 της ίδιας μονής, του 18ου αι., αναφέρεται στην ΕπαρχίαΕλασσώνοςμαζί με το γειτονικό του χωριό Περιβόλι, μια σελίδα πιο μπροστά από τους οικισμούς της επαρχίας των Γρεβενών, ως κερακαλί, με 6 ονόματα αφιερωτων, εκ των οποίων 2 ιερείς: «Αδάμη ιερέως. Ηλίαιερέως. Δημητρίου. Αγγέλλους. Χρυσσής. Αργύρους».
Ο Π. Αραβαντινός (1853) το αναφέρει, ανάμεσα στην Κρανιά και το Μικρολίβαδο, ως Κυρακαλίτζαμε 7 χριστιανικά σπίτια και το χαρακτηρίζει ιδιόκτητο στην περιοχή Χασίου (Ν του Βενετικού ποταμού). Αναφέρει επίσης και την σημερινή Κυρακαλή, ανάμεσα στον Ελατο και το Κάστρο, με 31 μουσουλμανικά σπίτια στην περιοχή των Βλάχων (δυτικά των Γρεβενών). Εντύπωση στα όσα αναφέρει ο Αοαβαντινός προκαλεί το γεγονός πως τόσο η Κυρακαλίτζα. όπως την αποκαλεί, όσο και η σημερινή Κυρακαλή που ήταν εξισλαμισμένη συνπήρχαν για κάποιο διάστημα με εμφανή, όμως, την παρακμή του μετέπειτα διαλυμένου χριστιανικού χωριού. Προκύπτει ακόμη ότι η παλιά Κυρακαλή ήταν τσιφλίκι και σύμφωνα με την παράδοση το δώρισε η σύζυγος του τοπικού μπέη στην Μονή της Παναγίας του Σπηλαίου. Το γεγονός αυτό πιθανολογείται ότι συνέβη κατά το Β'μισό του 17ου αι., και ότι η σύζυγος του μπέη ήταν χριστιανή. Επίσης, στην περιοχή φέρεται ότι λειτουργούσε και εκκλησιαστικός μύλος πριν τα μέσα του 18ου αιώνα.
Διαλύθηκε οριστικά πριν από το 1858, καθώς δεν αναφέρεται σε κατάσταση της Μητρόπολης Γρεβενών
ΣΟΥΛΕΗ (ΣΛΑΔΕΣ).
Οικισμός με την ονομασία Σουλέηχωρίοναναφέρεται στον κώδικα αρ. 201 της Μονής Ζάβορδας, μόνο κατά την πρώτη γραφή (1534-1692), με ένα όνομα αφιερωτή: «Πούλιως». Δεν αναφέρεται σε άλλες γραπτές πηγές. Βρισκόταν 4 χλμ. δυτικά του Σπηλαίου, αριστερά του δρόμου Ζιάκα - Περιβολιού και το χωματόδρομο προς Σπήλαιο, στη θέση όπου υπήρχαν παλιότερα τα καλύβια των Σουλαίων και σήμερα. πιο πάνω, υπάρχει το κατάστημα «Η αετοφωλιά της Πίνδου» του Θεόδωρου Σιούλα.
Πρόκειται πιθανόν για ποιμενική εγκατάσταση, άλλοτε υπήρχαν αρκετοί στην περιοχή, καθώς σύμφωνα και με την παράδοση το χωριό Σπήλαιο συγκροτήθηκε από κατοίκους που ζούσαν στις περιοχές Ντώνα, Κύρναβο ή Πάνω και Κάτω Κερασιά, Ραβγιανή, Σκαλίτσο Μπράσκα, Τσιαμπαλή, Μετόχι, Βρουτσμάνι, όπου είχαν τα καλύβισ τους, τα μαντριά τους. Η ονομασία του χωριού αποδίδεται σε ανθρωπωνύμιο μιας ισχυρής οικογένειας κτηνοτρόφων
Αξίζει ν' αναφερθεί πως οικισμός με την ονομασία Σούλι αναφέρεται στο κατάστιχο της Μονής των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, του χωριού Ταξιάρχης των Γρεβενών, με έναν αφιερωτή ονόματι Απόστολος Σουλιώτης και χρονολογία 1834, ανάμεσα στα χωριά Ασπρόκαμπος Μηλιά. Σύμφωνα με τον Θωμά Παπαθανασίου, μελετητή κατάστιχου, πρόκειται για τεχνίτες, κατοίκους από το Σούλι της Ηπείρου που εγκαταστάθηκαν και εργάζονταν στο χωριό Ταξιάρχη εκείνη την εποχή.
