ΑΠΟΦΑΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
(ΥΑ ΥΠΠΕ/Β1/446/31723/681/2-7-1985
ΦΕΚ 455/Β/19-7-1985)
"Αποφασίζουμε: Nα χαρακτηρισθεί ως αρχαίο μνημείο το Kάστρο Σπηλαίου Γρεβενών.
Tο τείχος ανάγεται στους Bυζαντινούς χρόνους, αλλά τα αρχαιολογικά δεδομένα οδηγούν ως την Eλληνιστική και Pωμαϊκή εποχή.
Aνασκαφικά ευρήματα στο χωριό δηλώνουν ότι η περιοχή κατοικήθηκε από την πρώϊμη εποχή του Σιδήρου".
ΓΕΝΙΚΟ ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ
ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ ΚΟΥΛΙΑΣ
ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ ΤΣΙΤΣΙΛΙΑΝΟΥ
ΠΟΡΤΑ
ΤΜΗΜΑ ΚΑΣΤΡΟΥ ΣΗΜΕΡΑ.
ΚΑΣΤΡΟ ΣΤΟΝ ΤΣΙΤΣΙΛΙΑΝΟ.
ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΥΛΙΑ
ΠΟΡΤΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΚΟΥΛΙΑΣ
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΣΤΗΝ ΚΟΥΛΙΑ ΑΠΟ ΤΟ GOOGLE EARTH.
http://spileo.gr/index.php/aksiotheata
ΤΟ ΜΕΓΑ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΣΤΡΑ ΤΟΥ
Από τους αρχαίους συγγραφείς καί ιδιαίτερα από τόν Ηρόδοτο καί τό Θουκυδίδη μαθαίνουμε ότι, στην εποχή τους, ή Μακεδονία ήταν χωρισμένη σε δυό περιφέρειες, δηλ. στην "Ανω Μακεδονία καί στην Κάτω Μακεδονία. Κι όπως είπαμε καί άλλη φορά, ή "Ανω Μακεδονία άρχιζε πιό πάνω άπό τίς Πρέσπες, δηλ. άπό τήν περιοχή πού είναι τό Μοναστήρι στή σημερινή Σερβία, κι' απλώνονταν ώς κάτω στά Χάσια όρη καί στά Καμβούνια, τά νοτιοανατολικά παρακλάδια της χιλιοτραγουδημένης Πίνδου μας. Ανατολικά σύνορα ήταν τά βουνά Βαρνοϋς, Βέρμιο, Βέρνο (δηλ. τό Βίτσι) καί τό αρχαίο "Ασκιο, δηλ. τό Σινιάτσικο καί τά Πιερία.
Προς δυσμάς ήταν ή Πίνδος μας, με διάφορες ονομασίες, Γράμμος, Σμόλικας, Λύγγος, Τυμφαία, κλπ. Μέσα στό χώρο αυτό, δηλ. στην "Ανω Μακεδονία, υπάγονταν ή Πελαγονία, ή πιό βορεινή περιοχή, ή Λυγκηστίς, κοντά στίς Πρέσπες, ή Όρεστίς, γύρω άπό τήν Καστοριά καί νοτιωτερα ή Ελίμεια ή Έλιμεία, δηλ. ή περιοχή τών Γρεβενών καί τής Κοζάνης, με τόν Αλιάκμονα καί τά παρακλάδια του.
Έκεϊ στίς ανατολικές παρυφές τής Πίνδου, περί τά 25 χιλιόμετρα δυτικά άπό τά Γρεβενά, είναι καί τό χωριό Σπήλαιο, πού εΐναι γνωστό γιά τους αγώνες του καί τά αρματολίκια τής Πίνδου επί Τουρκοκρατίας. με την ονομασία Μέγα Σπήλαιο. Ξεκινώντας άπό τά Γρεβενά καί φθάνοντας στά μισά περίπου της διαδρομής, άθελα σταματάει ό ταξιδιώτης γιά νά χαρεί, νά θαυμάσει τό υπέροχο θέαμα, που παρουσιάζει ή απέναντι υψηλή περιοχή των βουνών. Αντίκρυ ακριβώς στέκει καμαρωτός, δαντελλωτός, μέ τίς ψηλές κορφές του ό Όρλιακας. Εΐναι ένα θαυμάσιο τριγωνικό τοπίο, μέ τίς κορφές του Όρλιακα, Καρέτσου καί Σταύρου (περί τά 1500 μ. ύψ.). Δυό παραπόταμοι, του Αλιάκμονα, άπό τά δυτικά καί τά ανατολικά, ενώνονται στά νότια τοϋ Σπηλαίου, κάτω άπό ενα απότομο καί φοβερό πετρώδες ΰψωμα, μέ μιά καταπληκτική χαράδρα-κοιλάδα, τελείως αδιάβατη, ΰψους-βάθους περί τά 300 μ., καί πλάτος-ανοιγμα περί τά 100 μ., κι έτσι τελειώνει τό τρίγωνο αυτό, μέ τό ποτάμι πού περνάει ανήσυχο καί ορμητικό τη βαθειά χαράδρα.
Ή θέα του, ιδιαίτερα στό σημείο αυτό, είναι καταπληκτική, μοναδική στον ελλαδικό χώρο, μέ μιά ιδιαίτερη γραφικότητα καί ζοιγραφική διάρθρωση στό σύνολο. Άπ' εδώ αρχίζει καί ό μεγαλύτερος παραπόταμος τοϋ Αλιάκμονα, μέ τήν ονομασία Βενετικός. Έκεΐ επάνω στό βραχόβουνο αυτό είναι στημένο τό χωριό, κι έτσι δικαιολογημένα ονομάστηκε, άπό δικούς μας καί ξένους, άλλοτε Άητοφωλιά κι άλλοτε Μπαλκόνι της Πίνδου. Ό "Αγγλος αρχαιολόγος Wace πού έκανε μεγάλες ανασκαφές στίς Μυκήνες, ό αείμνηστος Καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Νικόλαος Παπαδάκις, ό Γυμνασιάρχης Χρήστος Ένισλείδης, ό άλλοτε"Εφορος Αρχαιοτήτων Νικόλαος Κοτζιάς, μέ χαρά, θαυμασμό καί ενθουσιασμό μιλούν καί γράφουν γι' αυτό. Θαυμάσια εΐναι ή τοποθεσία αυτή καί απέραντη ή θέα πού προσφέρει σέ όλη τήν ανατολική πλευρά της Πίνδου, άπό τό Σμόλικα, τη Βασιλίτσα, τό Λύγγο, τη Βάλια-Κάλντα μέ τόν Εθνικό Δρυμό, τό Ζυγό Κατάρα, τά Χάσια, τά "Αγραφα, τά Καμβούνια, τά Πιέρια, τό Γερο-"Ολυμπο, τό Βέρμιο, τό Βόϊο, τό Γράμμο καί τό Βίτσι. Κι αν βρεθεί κανείς στου"Ορλιακα καί στου Σταυρού τίς ψηλές κορφές, αγναντεύει καί τά νερά της λίμνης της Καστοριάς, πού γυαλίζουν στην ανατολή καί τή δύση τοϋ ήλιου, ιδιαίτερα όταν εΐναι παγωμένη. Υπέροχη πραγματικά τοποθεσία άπ' όλες τίς απόψεις, γι' αυτό καί ανακηρύχθηκε καί προστατεύεται στό σύνολο του χωριό καί περιοχή άπό τόν ΕΟΤ καί τήν Αρχαιολογική Υπηρεσία(Υπουργείο Πολιτισμοΰ), ώς «τόπος ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, άλλα καί ιστορικής σημασίας». "Ενας τέτοιος χώρος, σε όλους τους χρόνους καί σέ όλες τίς εποχές έπαιξε τό ρόλο του.
Εΐναι ένα εξαίρετο, πανύψηλο παρατηρητήριο, άπό τή φύση καί τό Θεό φτιαγμένο καί δοσμένο, γιά νά ελέγχει όλους καί όλα. Καί στον πόλεμο καί στην ειρήνη ή αξία του καί ή σημασία του ήταν καί είναι σημαντική. Αγκαλιασμένος έτσι άπό τά ποτάμια καί προστατευμένος άπό τά πανύψηλα βουνά, έπρεπε νά είναι καί ήταν ένας μεγάλος σταθμός καί καταφύγιο γιά τά διάφορα ελληνικά φύλα, πού ήρθαν άπό βορειότερα, στά χρόνια τά παλιά. Δέν τολμούμε νά διακινδυνεύσουμε άπό τώρα μιά άποψη ότι πιθανόν νά ήταν ένα τμήμα, άν όχι τό πρώτο, άπό τήν κοιτίδα του Ελληνισμού. Ή περιοχή αυτή όλη είναι τό μοναδικό πέρασμα σ' όσους θέλουν νά κινηθούν ανάμεσα στή Μακεδονία, στην "Ηπειρο καί στή Θεσσαλία. Άπό τίς παλαιότερες μετακινήσεις τών λαών, στην περιοχή αύτη, δέν έχουμε πολλές ειδήσεις.
Οι αρχαίοι συγγραφείς, Πίνδαρος, Ησίοδος, Όμηρος Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Στράβων, Αιλιανός, Άρριανός, Πολύβιος Διόδωρος, Τίτος Λίβιος, μιλούν γιά τά μέρη αυτά, γιά μεταγενέστερες εποχές γιά τους κατοίκους καί τήν καταγωγή τους, γιά όλη τήν νΑνω Μακεδονία ως τήν 'Αχρίδα, κι ακόμα πιό πάνω καί πιό πέρα. Στην Ακρόπολη τού Σπηλαίου, πού σήμερα λέγεται «Κούλια», βρήκα έγώ ό ίδιος πελέκεις άπό πέτρα καί όστρακα άπό αγγεία καί άλλα αντικείμενα τής Νεολιθικής εποχής Έχουμε όμως αρκετά αρχαιολογικά ευρήματα, πού φθάνουν ώς τήν εποχή πού εμφανίζονται οί Δωριείς, δηλ. ώς τήν κάθοδο τών Δωριέων(1200 π.Χ.), τών Ηρακλείδων, όπως αναφέρονται άπό άλλους, μιά καί γενάρχης τών Δωριέων ήταν ό Ηρακλής. Στά σύνορα τών χωριών Σπηλαίου, Μοναχητίου καί Τρικώμου, στην τοποθεσία πού λέγεται«Ζιάνι», βρέθηκαν προπολεμικά χάλκινα όπλα καί σπαθιά, πανοπλίες καί άλλα αντικείμενα, μέσα σέ τάφους τοΰ τέλους τής Μυκηναϊκής εποχής, τά όποια όμως, δυστυχώς, χάθηκαν κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου.
Στην ϊδια περιοχή κατάσπαρτα είναι καί σήμερα τά χωράφια άπό κομμάτια αγγείων, τής Αρχαϊκής, τής Κλασικής, τής Ελληνιστικής(Φιλίππου καί Μεγάλου Αλεξάνδρου) καί τής Ρωμαϊκής εποχής. Σέ μερικά σημεία στά χωράφια τους έχουν επισημάνει οί γεωργοί, κατά τήν καλλιέργεια, τοίχους άπό δωμάτια καί άλλους μικρότερους χώρους σπιτιών. Γενικά καί ή όλη τοποθεσία προσφέρεται γιά τήν εγκατάσταση ενός ή πολλών οικισμών τών εποχών αυτών. Μέσα στό γειτονικό χωριό, πού φέρει τό όνομα τού αγωνιστή Θεόδώρου Ζιάκα, βρέθηκε, κοντά στην εκκλησία, ψηφιδωτό δάπεδο της Ρωμαϊκής εποχής.. Κάστρα καί παρόμοια ευρήματα των Ρωμαϊκών χρόνων, αλλά καί νεώτερα, σώζονται στά γειτονικά καί προς τά βορειοανατολικά τοϋ Σπηλαίου χωριά, Φιλιππαϊοι καί Πολυνέρι, όπως μάς έλεγε πρίν από χρόνια ό Γιαννακούλης Παπαστεργίου καί όπως επισημάναμε κι εμείς κατά τήν προανασκαφική έρευνα πού κάναμε στά 1976-1977, με δυό έθελοντάς έρευνητάς. Φιλιππαϊοι λέγεται τό χωριό. Νά είναι τάχα κατάλοιπο από τους διαδόχους τοΰ Φιλίππου; Οί σημερινοί κάτοικοι του μέ περηφάνεια μιλούν γι' αυτό. "Οπλα σιδερένια καί χάλκινος λέβητας (καζάνι) βρέθηκαν πρίν από αρκετά χρόνια, στά σύνορα Μακεδονίας - Ηπείρου, στην τοποθεσία Παλαιομονάστηρο Περιβολιού, αλλά καί κοντά στην κοίτη τοϋ ποταμού Αώου, πού έχει τίς πηγές του ψηλά στή Βάλια-Κάλντα.
Τό σημαντικώτερο από όλα είναι ότι σέ ολόκληρο τό τρίγωνο τού Σπηλαίου έχουν επισημανθεί από τους αρχαιολόγους τόποι κατάλληλοι γιά έρευνα καί ανασκαφές. Στό σχολείο τοϋ χωριοΰ έχουν συγκεντρωθεί από τό δάσκαλο Γιάννη Πέτρου αρκετά ευρήματα άπό τυχαίες περιπτώσεις(περιοχή Παπακωστή, πάρκο τοϋ χωριού, κλπ.), τά όποια κάποια στιγμή μεταφέρθηκαν στίς αποθήκες τοΰ μουσείου Βέροιας. Τά σπουδαιότερα όμως είναι αυτά πού βρέθηκαν στην Επάνω Πλατεία(Μεσοχώρι) τοΰ χωριοΰ. Πρίν άπό τριάντα περίπου χρόνια ό ζήλος καί ό πατριωτικός ενθουσιασμός τοϋ Δημητρίου Βολογιώργου, ομογενούς άπό τήν Αμερική, έδωσε τήν ευκαιρία στους συγχωριανούς του νά ανοίξουν θεμέλια καί νά κτισθεί ένα οίκημα, γιά Κοινοτική Βιβλιοθήκη τοϋ χωριοϋ. Ή βιβλιοθήκη κτίσθηκε. Στά θεμέλια της βρέθηκαν αρκετοί τάφοι μέ πλούσια, χάλκινα ιδίως, ευρήματα, πού χρονολογούνται στό τέλος τής Χάλκινης εποχής καί στίς αρχές τής Σιδηράς εποχής, δηλ. γύρω στά τρεις χιλιάδες χρόνια άπό σήμερα. Αργότερα, τό καλοκαίρι τοϋ 1970, στην ϊδια Επάνω Πλατεία τοϋ Σπηλαίου, ή συνάδελφος Κατερίνα Ρωμιοπούλου έκανε τομές σέ διάφορα σημεία τής πλατείας, διότι επρόκειτο νά τσιμεντοστρωθεΐ ό χώρος.
Βρέθηκαν αρκετοί τάφοι μέ χάλκινα ευρήματα, κυρίως στολίδια γυναικών τής ίδιας εποχής, αλλά καί εξαρτήματα πολεμιστών. Στην περίπτωση αυτή σημαντικό εΐναι, εκτός των άλλων, ότι τά ευρήματα τής πλατείας τοϋ Σπηλαίου εΐναι όμοια μέ τά ευρήματα των νεκροταφείων τής Κάτω Μακεδονίας (Βεργίνα, Δίον, Όλυμπος κλπ.), άλλα καί της Αίανής Κοζάνης.
Έτσι, ώς τώρα, βλέπουμε άμεση σχέση της "Ανω Μακεδονίας, δηλ Ελίμειας κλπ., μέ την Κάτω Μακεδονία, δηλ. Ημαθία, Πιερία κλπ. Από τους ειδικούς δέ ελπίζεται ότι νέες εκπλήξεις επιφυλάσσει ή περαιτέρω έρευνα στην Επάνω Πλατεία τοϋ Σπηλαίου, άλλα καί σέ άλλα σημεία, όπως είναι τά Κάψαλα, τοϋ Ρωμιού τό Σαράϊ, τοϋ Παπακωστή τά χωράφια, ή Αγία Παρασκευή, της Καλογριάς τά Κελλιά, τό Καρούτι, στη Βαθειά Κοιλάδα κλπ. Σήμερα τό χωριό Σπήλαιο περιβάλλεται, άπό τή νότια καί τήν ανατολική πλευρά του, άπό φυσική οχύρωση πανύψηλη, βραχώδη καί απότομη, μέ μοναδική πρόσβαση τή μεγάλη Πύλη, «τήν Πόρτα», πού είναι κτισμένη στά μισά περίπου τού βραχώδους όγκου. Σώζεται κρημνισμένη σέ ερείπια καί διακρίνεται ένα μεγάλο τμήμα, μέ άνοιγμα 30X40 εκατοστά, στό όποιο στηρίζονταν ό ξύλινος ογκώδης σύρτης (αμπάρα) καί ασφάλιζε τό χωριό τή νύχτα ή σέ ώρες πού γινόταν εχθρικές επιδρομές, πράγμα συνηθισμένο στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Άπό τήν άλλη πλευρά, τή βορεινή καί τή βορειοδυτική κυρίως, τείχη- κάστρα της Βυζαντινής εποχής, τεραστίων διαστάσεων, εμπόδιζαν κάθε εχθρική είσοδο. Στό πιό ψηλό σημείο δέ,όπου είναι καί ή πλέον θεαματική έξαρση τοϋ βραχώδους όγκου, όπου μόνο σταυραετοί καί αγριοπερίστερα φωλιάζουν, στή νότια πλευρά της κορυφής Σταυρός (1500 μ.), δυτικά άπό τήν Ακρόπολη, υπάρχουν άσβεστόκτιστα τείχη της Ρωμαϊκής εποχής (300 μ. πλάτος), σέ μερικά δέ σημεία σώζονται καί τμήματα παλαιοτέρων εποχών.
Επάνω καί ψηλότερα άπό τό σημερινό χωριό απλώνεται ή Ακρόπολη, διαστάσεων περίπου 200X100 μ., πού περιβάλλονταν άπό τείχος άπό τίς τρεις πλευρές, διαφόρου πλάτους, ενώ άπό τήν ανατολική υψώνεται, απειλητική πάντοτε κατακόρυφη βραχώδης έκταση, στή συνέχεια μέ τό Σταυρό, αδιάβατη τελείως, μέ συντροφιά τά πουλιά (αετούς καί σταυραετούς) καί τους λίγους θάμνους, πού κατορθώνουν νά ριζώσουν καί νά επιζήσουν σάν δαντέλλες στό γκριζωπό βραχώδη τάπητα Ψηλά δέ καί πιό πέρα, δυτικά άπό τό Σταυρό καί προς τόν Όρλιακα άλλη τεράστια έκταση αποτελούσε φρούριο απροσπέλαστο καί υπέροχο παρατηρητήριο, άπό όπου, σέ κύκλο 360 μοιρών, αγναντεύει κανείς όλη τή γύρω περιοχή: Σμόλικας, Βασιλίτσα, Βάλια-Κάλντα, Λύγγος, Κατάρα Άγραφα, Χάσια, Καμβούνια, Πιέρεια, Όλυμπος, Βέρμιο, Όντρια, Βίτσι Γράμμος κι ώς τό Σμόλικα. Είναι μιά τεράστια έκταση, δέκα περίπου στρέμματα, πού περιβάλλεται από άσβεστόκτιστο τείχος από τίς τρεις πλευρές καί από απόκρημνη βραχώδη έκταση από τήν άλλη πλευρά, τήν ανατολική. Αυτό εΐναι τό περίφημο «Τοϋ Ρωμιού τό Σαράϊ'», χωρίς νά έχει δοθεί ακόμα καμ-μιά θετική απάντηση άπό που προέρχεται αυτή ή ονομασία. Υποθέσεις βέβαια έχουν γίνει πολλές, αλλά δχι απόλυτα πειστικές. Γι' αυτό πρέπει συνεχιστεί ή σχετική έρευνα. Καί τώρα εύλογα γεννιέται τό ερώτημα: Ποιος αρχαίος οικισμός ή ποια αρχαία πόλη ήταν εδώ, στην περιοχή αυτή;
Πάντως γιά τή σημερινή ονομασία τοϋ χωριού Σπήλαιο, αν προέρχεται άπό τό Σπίλος, Σπήλιο Πύλη, Πύλαιο, σάν μοναδικό πέρασμα άπό τή Δυτική Μακεδονία προς τήν Ήπειρο, πού αργότερα έγινε Σπήλαιο, πολλά έχουν γραφεί ώς τώρα. Έγώ πιστεύω ότι προέρχεται άπό τό αρχαίο Σπίλος, πού σημαίνει βράχος καί μάλιστα βράχος κρημνώδης, υπόθεση πού ανοίγει τό δρόμο καί γιά τήν εξέταση τοϋ θέματος: άπό πού προέρχεται ή ονομασία Γρεβενά. Άλλα αυτό δέν είναι τοϋ παρόντος.
Σέ μιά άλλη περίπτωση, άφοϋ έξετασθοΰν όλα τά ενδεχόμενα, θά έχουμε ϊσως τή χαρά νά ακούσουμε περισσότερα καί νά δοθεί έπί τέλους μιά απάντηση σ'αύτό τό ερώτημα, πού λίγο πολύ όλους μας ενδιαφέρει. Στό ερώτημα, επαναλαμβάνω, πού άλλους λιγώτερο άλλους περισσότερο, όλους μας ενδιαφέρει.
ΟΜΙΛΙΑ
ΑΝΔΡΕΑ ΚΩΝ/ΝΟΥ ΒΑΒΡΙΤΣΑ
ΕΠΙΤΙΜΟΥ ΕΦΟΡΟΥ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΤΑΦΑΙ ΠΡΩΙΜΟΥ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ ΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΠΙΝΔΟΝ
Η αναγγελία επικειμένης ισοπεδώσεως της κεντρικής πλατείας
του χωρίου Σπήλαιον Νομού Γρεβενών προκάλεσε την
διενέργεια δοκιμαστικών τομών εις διάφορα σημεία αυτής κατά
μήνα Αύγουστο του 1970. Ήτο ήδη γνωστόν, ότι κατά καιρούς
είχαν αποκαλυφθεί τυχαίως κατά την εκτέλεση οικοδομικών
εργασιών ταφαίς η απλώς διασκορπισμένα οστά, ουδέποτε
όμως εγένωτο συστηματική έρευνα προς τον σκοπό του
χρονολογικού προσδιορισμό αυτών, ιδιαιτέρως αξιόλογα
ήσαν τα τυχαίως αποκαλυφθέντα κατά το 1958 χαλκά
κοσμήματα, τα οποία εν συνεχεία παρελήφθησαν
υπό του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων της περιοχής. Παρόμοια
των ανωτέρω και σύγχρονα είναι και τα ύφ’ ημών άνευρεθέντα.
Αϊ δοκιμαστικές τομές απεκάλυψαν εις βάθος 0.30 - 0,40 μ,
αυτό της επιφανείας του εδάφους τάφους ο
αριθμός των όποιων δεν ήτο εύκολο να προσδιοριστή λόγω
της πυκνής και άτακτου διατάξεως. Ή έλλειψης μεγαλυτέρας
επιχώσεως και γενικώς η διαταραχή των χωμάτων δικαιολογείται
από το γεγονός των παλαιοτέρων ισοπεδώσεων της πλατείας,
ως και άλλων χωματουργικών εργασιών. Ούτω δεν είναι βέβαιον,
εάν αι τάφοι περιέχοντα εντός τύμβου ή εάν απλώς αποτελούν
ομάδα. Οι λάκκοι των ταφών, των οποίων το δάπεδο συμπίπτει
κατά κανόνα με το αρχικό έδαφος, περιέχων χώμα καστανών με
ολίγους λίθους, ενώ το χρώμα του αρχικού εδάφους είναι
ερυθρό σκληρό και περιέχει πολλούς χάλικας Πάντως,
από τας ενδείξεις που υπάρχουν εις την πέριξ περιοχή,
θα πρέπει να ήτο εκτεταμένο νεκροταφείων. Εις έτερα
σημεία της πλατείας ανευρέθηκαν ταφαί μεταγενέστεροι με
καλώς διατηρημένους σκελετούς, πιθανότατα των χριστιανικών
χρόνων, άνευ κτερισμάτων.
Εκ των παρατηρηθέντων στοιχείων δεν δύναται να καθορισθεί
ο προσανατολισμός των νεκρών μετά βεβαιότητας, ούτε και
η διάταξης των ταφών πάντως, οι τρεις συνολικώς ανευρεθέντες
υπτίως τοποθετημένοι, σκελετοί ήσαν περίπου προσανατολισμένοι
από ΝΑ. προς ΒΔ. Τα ανευρεθέντα κοσμήματα επί των σκελετών
είναι άπαντα χαλκά πλην ενός σίδηρου δακτυλίου, επίσης ευρέθησαν
ολίγες χάνδρες εξ υαλομάζης, Εκ της μη ανευρέσεως όπλων
εικάζεται, οτι πρόκειται περί γυναικείων ταφών.
Ταφή Α'
Σκελετός Μακ. ± 1.30 μ, Το κρανίο περιέβαλλαν δύο τεμάχια επιμήκους
ελάσματος, αποτελούντος στεφάνη περί την κεφαλήν η οποία
κατά την διάμετρο ετούτε δι' έτερου ελάσματος από τού κέντρου
του μετώπου μέχρι του κέντρου αυχένα, Το έλασμα κοσμείται δια
στιγμών σχηματιζόμενων εκ των όπισθεν. Μία σειρά στιγμών
υπάρχει κατά μήκος του άνω και κάτω πέρατος και κατά
διαστήματα επαναλαμβάνεται ως σταθερό διακοσμητικών
κύκλος εκ στιγμών πέριξ ομφαλού Μήκη
, α' τεμαχίου: 0.335 μ.β’. τεμαχίου 0.26 μ., πλ. ελάσματος: 0.015 μ.
Παρόμοιας τεχνικής έλασμα ευρέθη εις Βεργίναν.Επί του
άνω μέρους του σκελετού ευρέθησαν διασκορπισμένοι
οκτώ οκτάσχημοι. πόρπαι διαφορών μεγεθών (μηκ, 0,11-0,028 μ.).
Αι πόρπαι αυταί συμφώνως προς την τυπολογική κατάταξη τού
Alexander, κατατάσσονται εις τον τύπον Ιb και Ιε.. Τάς πόρπας
τύπου Ιε θεωρεί ό Ανδρόνικος απλώς ώς σπειροειδή κοσμήματα
άλλα και εάν ακόμη το δεχθώμεν, ομοιάζουν πολύ προς τον υπό
του Alexander αποκαλούμενο σπάνιο τύπον πόρπης. "Οπωσδήποτε
πρέπει να ήτο περισσότερο συνηθισμένο κόσμημα εις το Σπήλαιον
από ότι εις την Βεργίνα. Τρία σπειροειδή κοσμήματα ευρέθησαν
πλησίον τού κρανίου μήκ. 0,048 - 0,03μ.). Πέντε
ψέλια ( διαμ. 0,05 – 0,065 μ.) απλού κύκλου είτε
κλειστού είτε με τα πέρατα ενούμενα. "Άπαντα
είναι ρομβοειδούς διατομής και φέρουν διακοσμητικές
κοπές εις τα πέρατα. Πρόκειται περί συνήθους τύπου
ψελίων άπαντωμένου εις διαφόρους συνοικισμούς της
Μακεδονίας. Χαλκού περιλαίμιων, μήκ.0,30 μ., εκ
συνεστραμμένου σύρματος του οποίου τα εν πέρας
συστρέφεται σχηματίζον σπείραν, ενώ το έτερον
καταλήγει εις αιχμή. Δεκατέσσαρες δακτύλιοι μη
εφαπτόμενων περάτων εκ, λεπτού πεπλατυσμένου
ελάσματος τρία εξ αυτών αποτελούνται εκ δύο ή τριών
σπειρών . Τεσσαράκοντα περίπου τεμάχια σπειροειδών
ελασμάτων τού συνήθους εν Βεργίνα τύπου. Τρείς
μικροί διπλοί πελέκεις εντόνως καμπύλων περάτων
μέ οπάς συνδέσεως είς τό κέντρον καί τα πέρατα,
με, μήκη. έκαστος 0,05 μ. . Χαλκούς όρμος αποτελούμενος
εκ κυλινδρικών ελασμάτων, ενώ εις το κέντρο έχει
δύο μεγαλύτερα άμφικωνικά . "Ενθυμίζει παρόμοιο της Τσαουσίτζα.
Ταφή Β'
Ελάχιστα τμήματα σκελετού. Δύο μεγάλαι ακέραιοι
οκτάσχημοι πόρπαι τύπου Ib, μήκ. 0,17 μ'. έκαστη.
Εις σιδηρούς δακτύλιος κλειστός, διαμ. 0,015 τμήμα
διώτου αγγείου, σώζον την μίαν ταινιωτή λαβήν και
μικρές τριπλές αποφύσεις εις τας άλλας πλευράς
του. Ύψ. Ο,!2 μ. Φέρει καστανή αμαυράν διακόσμηση
έπη ερυθρού εδάφους ( χρώμα πηλού ), Τα διακοσμητικά
θέματα είναι : επάλληλοι ταινίας επί της λαβής, δικτυωτόν
πλέγμα, και τρίγωνο «δικτυωτά » με την κορυφή προς
τα κάτω, εναλλάξ με καθέτους ταινίας, Ομοιάζει προς την
τεχνική της διακοσμήσεως και τα θέματα περισσότερο
προς τα των αγγείων της Αιανής ( Ν. Κοζάνης ), Πάτελι
(Αγ. Παντελεήμων Φλωρίνης} και κοιλάδας Μοναστηρίου .
Ταφή Γ'
Τμήματα σκελετού. Έπ' αυτού διασκορπισμένοι ες χάνδραι
(ψήφοι όρμου) εξ ύαλομάζης (κίτρινου, κυανού και
πρασίνου χρώματος). Επίσης ευρέθησαν δύο τεμάχια
σπειροειδών ελασμάτων, όμοια προς εκείνα της
ταφής Α, και τρεις δακτύλιοι απλοί εκ πεπλατυσμένου
ελάσματος. "Εν ακέραιο « προχοειδές μονωτόν αγγείον
άνευ ενώσεως ύψους 0,08μ.Φέρει εις τρία διαφορετικά
σημεία της κοιλίας μαστοειδή απόφυση .Ομοίου τύπου
αγγεία έχουν ευρεθή εις περιοχή Κοζάνης
Γενικώς, τα περιγραφέντα ευρήματα δεν δύνανται να χρονολογηθούν
αργότερο από τον 9ον αιώνα,
Το Σπήλαιον, ευρισκόμενο επί αποτόμου υψιπέδου
πλησίον του ποταμού Βενετικού, κατέχει τοποθεσία δεσπόζουσα
επί των οδών των συνδεουσών την Ήπειρο με την Μακεδονίαν
και με την ΒΔ. Θεσσαλία,
Τα ανωτέρω ευρήματα θα βοηθήσουν εις την συγκριτική
μελέτη των ευρημάτων της Βίτσας - Ηπείρου και εκείνων
των άλλων συνοικισμών της ΔΥ. Μακεδονίας. "Άλλωστε, ολόκληρος
ή περιοχή τού Νομού Γρεβενών δεν έπαυσε ποτέ να δίδη παραδείγματα
χρήσιμα διά την μελέτη, των διεισδύσεων και μετακινήσεων από Β.
προς Ν. και από Α. προς Δ, περί το τέλος της 2ας χιλιετίας π.χ.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΡΩΜΙΟΠΟΥΛΟΥ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ
ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΣΚΑΦΗ.
Σπίλος Σπύλιο, Σπήλαιον, Πύλαιον καί ή έν αύτώ Ίερά Μονή
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ 1950-1951
"Οτι το πραγματικόν όνομα βουνοΰ, κώμης καί Μονής είναι Πύλαιον» βεβαιοΰιαι εκ της ΰπερκειμένης οχύρωσις αποτελούμενη εκ περιβόλου έκτεταμένου δι’ ισχυρών τειχών πλάτοιυς 2,4 μ. υψουμένων έπί τοΰ χείλους τών πρό αΰτού βαθειών χαραδρών ή ενισχυμένου δια τεχνητών κρημνών Ή επί τούτου είσοδος κείται κατά τήν νοτιοδυτικήν πλευραν, σώζεται δέ μέχρι σήμερον εις ύψος υπέρ τά 2 μέτρα ή βορεία παραστάς τοΰ πυλώνος διακρινόμενη έν τή αριστερά, πρό τής χαράδρας και παρά τόν απότομον βοάχον, παρά τον όποιον και ή εις τον πυλώνα άγουσα όδός. Ή αυτή παραστάς διακρίνεται εν τη ένθα σημειοΰται και ή οπή, εις ήν είσήρχετο ό ασφαλιστικός μάνδαλος τής βόρειας φρουριακής πύλης.
Ό διακρινόμενος περίβολος έχρησιμευσεν ασφαλώς ώς τό τελευταΐον καταφύγιον των αμυνομένων, ήτο δηλ. ή ακρόπολις μεγαλυτέρου φρουριακοΰ συγκροτήματος περιλαμβάνοντος ολόκληρον τόν νΰν κατοικημένον χώρον μετά τοΰ μικροΰ πέριξ υψιπέδου μέχρι τοΰ χείλους τής μεγάλη; κατωφεοείας. έφ'οΰ ΰψοΰτο ό έσωτερικός περίβολος. Ούτος δέ κατάρρευσας σϋν τη παρόδω τού χρόνου και ένεκα τού σαθροΰ έδάφους εσχημάτισεν διά τών θεμελίων του τό ύψίπεδον ΝΔ άποψις της Μονής . Τοιαύτη υψίπεδα έκ των αυτών λόγων σχηματισθέντα σώζονται καΐ άλλαχού ώς έν Βέροια και Έδέσση. Τόν έξωτερικόν περίβολον,ενίσχυεν ή φυσική τάφρος τοΰ Γρεβενίτικου ποταμού, όστις φέρων κατά την βάσιν τών ημικυκλικών η ελλειψοειδών λίαν κατωφερειών προπόδων τοΰ βουνού περιβάλλει τοΰτον σχεδόν ήμικυκλικώς άπό ΒΔ προς ΝΑ καΐ έκεΐθεν πρός ΝΔ .Η είς τά καλϋτερον διατηρούμενα μέρη τών τειχών τούτων παρατηρούμενη τειχοδομία έχει εκτελεσθή κατά τό'Ιουστιάνειον σύστημα ήτοι τό δια παρεμβολή: 4·5 παραλλήλων σειρών εξ οπτοπλίνθων κατά ισοϋψείς αποστάσεις τής κοινής άργολιθοδομίας. Τό σύστημα όμως τούτο γενικευθέν και χρησιμοποιηθέν και κατά τους μεταγενεστέρους χρόνους μικράν θα παρείχε συμβολήν προς άπόδειςιν της υπό τοΰ Ιουστινιανού κτίσεως τού φρουρίου τούτου, αν μή άνέφερεν αυτό όνομαστί έν τώ καταλόγω τών φρουρίων ο ιστορικός ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ έν τω περί Κτισμάτων (Δ. 425) έργω αυτού γράφων «ανενεώθη δε, τάδε... "Απις, Πήλεον, Κώμη Πακούε Σκυδρέων πόλ:ιςς . Ευρώπη». 'Αλλά καί τό χωρίον τούτο τοΰ Προκοπίου παρέχει αρκετός δυσκολίας. Ό συγγραφεϋς δηλ. αναγραφών έν τώ κατάλογοι τα τοπιωνύμια τών ΰπό τού βασιλέως ανεγερθέντων φρουρίων, δεν ορίζει άκριβέστερον τάς χώρας ή τάς επαρχίας, έν αίς τά φρούρια ταύτα έχουσιν ίδρυθή, έκτος δέ τούτου τά πλείστα είλημμένα έκ τής Λατινικής ή οντα Λατινικά τοπωνύμια έκ κακής ή άστοχου μεταφοράς αυτών εϊς τήν Εληνικήν παραμένουσιν ασαφή καί δέν είναι δυνατόν νά ταυτισθώσιν. Ούτως ο Προκόπιος τοποθετών την ( Σκυδρέων πόλιν ) και την Πούψαλον», αίτιες νομίζω, ότι δεν είναι άλλαι ή ή Σκύδρα καΐ ή Αψαλός της κεντρικής Μακεδονίας, είς την "Ηπειρον την νέαν, καθιστά άμφίβολον, άν πρόκειται περί άλλων συνονύμων πόλεων ή τοπωνυμίων κειμένων έν τή Ήπειρο) τή νέα ή περί τών τής Μακεδονίας. Τό αυτό ποιεί και περί τοΰ φρουρίου «Ευρώπη», ήν τοποθετεί εις τήν πάλαιαν "Ηπειρον, έν ώ ή αυτή πόλι «Ευρώπη», νΰν Εϋρωπος, κειμένη έν Μακεδονία φέρει επίσης άκρόπολιν οχυρωμένην
Επομένως δέν είναι εύδιάκριτον, αν πρόκειται περί δύο διαφόρων, άλλα συνωνύμων πόλεων έν διαφόροις έπαρχίαις κειμένων ή περί μιας καί της αυτής πόλεως εσφαλμένως άλλαχοΰ αναγραφομένης. Τό αυτό λεκτέον και δια τό ήμέτερον Πήλεον - ΓΙίλεον -Πύλαιον, όπερ ο Προκόπιος καταλήγει εν τοις έν Ήπείρω νέα άνανεωθείσι φρουρίοις, εν ώ κείται έν τη δυτικωτάτη Μακεδονία καί ώς ελέχθη ανωτέρω, έπί τών ανατολικών προβούντων της Πίνδου. Ή δυσκολία αύτη νομίζω, ότι αίρεται, αν δεχθώμεν, ότι ή βορεία οροσειρά τής Πίνδου κατά τήν έποχήν τοΰ Ιουστινιανού ΰπήγετο διοικητιχώς εις τήν "Ηπειρον. Δέν ήτο άλλως τε δυνατόν ό μέγας οΰτος βασιλεύς να παρίδη τήν φύσει οχυράν καί στρατηγικωτάτην θέσιν, τήν δεσπόζουσαν τής μοναδικής έκ Μακεδονίας προς "Ηπειρον ή αντιθέτως όδοϋ άνοχύρωτον, άφ’ ού αύτη αποτελεί τήν πραγματικήν Πΰλην, δι' ης έπιχοινωνοϋσιν αί δύο έπαρχίαι, ε!ς δε καί οφείλει ασφαλώςτό εαυτής όνομα, άλλα τουναντίον ένισχύσας ταύτην δια φρουρίου κατέστησε « πύργοισι έρυμνοτάτην ». Τό ήμέτερον τοπωνΰμιον δέν πρέπει ωσαύτως νά συγχέεται ώς δήθεν παρεφθαρμένος τύπος, μέ τό όνομα Πήλιον, πόλιν τή; Δασοαρατίδος (πιθανώς νΰν Πλιάσαν), ΔΕΜΙΤΣΑ Μακεδονία 9 II σ. 605 και κυρίως 636 έξ., εις ην προ της είς Άσίαν εκστρατείας έξεστράτευσεν ό Μ. Αλέξανδρος «Αλέξανδρος δε παρά χόν Έριγώνα ποταμόν πορευόμενος είς Πήλιον πόλιν έστέλλβτο» (ΑΡΡΙΑΝ Άναβ. 1·5), διότι ή πόλις αΰτη διετηρησεν έκτοτε μέχρι σήμερον άμετάβλητον. τό εαυτής όνομα, ό δέ Προκόπιος θά έγνώριζε την πόλιν ταύτην και τήν όρθήν γραφήν τοΰ ονόματος άτε γνωρίζων καλώς καί τό τοΰ όρους της Θεσσαλίας, δπερ αναγράφει δΐς.έν Δ' 3-6 «τό όρος τό Πήλιον», «εξ όρους τοΰ Πηλίου»" επομένως ό Προκόπιος δέν ανέγραψε τό τοπωνΰμιον παρηλλαγμένον, άλλ' έδήλωσε τό όνομα, όπερ προύτίθετο νά καταστήση γνωστόν «τό Πύλεον », όπερ νομίζω, δτι ουδέν άλλο φύσει και θέσει είναι ή τό ήμέτερον Πήλεον- Πύλαιον.
Κατά ταύτα ή μοναδική και δύσβατος στενωπός ή έκ τής δυτικωτάτης Μακεδονία; πρός τήν "Ηπειρον άγουσα οχυρωθείσα υπό τοΰ Ιουστινιανού έλαβε τό όνομα Πήλεον-Πύλαιον. Τό όνομα τούτο ίσως έφερε και πρό τής όχιυρώσεως διετήρησε δέ αυτό ασφαλώς μέχρι τών δέν έχρησιμοποιήθη υπό τοΰ κατακιητοΰ, οί δέ πεδινοί συνοικισμοί οΰδεμίαν παρεΐχον άσφάλειαν είς τους κατοίκους, ήναγκάσθησαν ούτοι νά άποσυρθώσιν εκ τών χθαμαλωτέρων καί περισσότερον ευπρόσβλητων μερών και νά ζητήσωσιν άαφαλέστερον καταφύγιον ύπό τό ήρειπωμένον και δυσπρόσιτον κάστρον . Επειδή δέ τό άρχικόν όνομα Πήλεον-Πύλαιον ειχεν ήδη άποβή άκατανόητονι ταυτίσαντες αυτό προς τό παραπλήσιον όνομα τοΰ ήρωος τής παραδόσεως μετέβαλον είς «Σπίλος-Σπύλος -Σπήλος ή Σπήλιος , Σπύλιος - Σπίλιος » καί δια τους άνωτέρω εκτεθέντος λόγους μετέτρεψαν εΐς«Σπήλαιον», όπερ είναι σήμερον καί τό έπίσημον όνομα τού συνοικισμού καί τού βουνού αντί τού ορθού «Πύλαιον».
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ
